The hardware and bandwidth for this mirror is donated by METANET, the Webhosting and Full Service-Cloud Provider.
If you wish to report a bug, or if you are interested in having us mirror your free-software or open-source project, please feel free to contact us at mirror[@]metanet.ch.

Przewodnik po systemie TeX

Co to jest TeX?

Sk�adniki systemu TeX.

tex i plik formatu
Plik �r�d�owy
Pliki .tfm
Program mf
Fonty CM, EC i PL
Plik .dvi, sterowniki
Plik .log
LaTeX:
- pliki .cls, .clo, .sty i .fd
- inne pliki tworzone przez LaTeX-a
Rozszerzone wersje programu TeX
TDS

Web2c

Jak zacz�� prac� z TeX-em

Archiwa TeX-owe
Generowanie format�w

Podr�czniki dla pocz�tkuj�cych

Co to jest TeX?

TeX (wym. tech) jest systemem profesjonalnego sk�adu drukarskiego. W�r�d system�w s�u��cych do podobnych cel�w wyr�nia si� dba�o�ci� o jako�� wynik�w. Nie ma sobie r�wnych przy sk�adaniu trudnych tekst�w naukowych (szczeg�lnie matematycznych), s�ownik�w, itp. Inn� zalet� TeX-a, istotn� w �rodowisku akademickim, jest jego status oprogramowania public domain. Poni�ej wprowadzimy Czytelnika w �wiat TeX-a i przedstawimy podstawowe poj�cia.

Bardzo kr�tka historia systemu

TeX powsta� w Stanach Zjednoczonych na Uniwersytecie Stanforda. Jego tw�rc� jest wybitny matematyk i informatyk, profesor Donald E. Knuth. System zosta� uko�czony w 1986 roku, w dziesi�� lat po rozpocz�ciu pracy.

Kto u�ywa TeX-a?

System TeX, odpowiednio przystosowany do pracy w r�nych j�zykach, jest u�ywany przez setki tysi�cy u�ytkownik�w na ca�ym �wiecie. Na wi�kszo�ci wy�szych uczelni na �wiecie jest u�ywany do sk�adania tekst�w naukowych. Wykorzystywany jest np. przez dw�ch najwi�kszych na �wiecie wydawc�w tekst�w naukowych, tj. American Mathematical Society oraz Springer Verlag, a ponadto przez kilkadziesi�t innych cenionych wydawnictw, takich jak: Addison-Wesley Publishing Group, Oxford University Press, Elsevier Publishers, Kluwer Academic Publishers itd.

Dlaczego u�ywa si� TeX-a?

TeX umo�liwia efektywne sk�adanie tekst�w o dowolnej trudno�ci. Unikalny algorytm, kt�rym pos�uguje si� TeX przy sk�adaniu akapit�w, powoduje, �e nie ma programu oferuj�cego w tym wzgl�dzie lepsze mo�liwo�ci. Inne zalety TeX-a to jego cena i powszechno��. System TeX jest oprogramowaniem public domain, co oznacza, �e ka�dy mo�e zosta� jego legalnym u�ytkownikiem bez �adnych op�at licencyjnych.

Ponadto TeX, jak ka�dy prawdziwy program public domain, jest dost�pny ��cznie z kodem �r�d�owym i zosta� zaimplementowany praktycznie na ka�dej platformie. W rezultacie u�ytkownicy TeX-a na ca�ym �wiecie mog� si� porozumiewa� (np. wymienia� dokumenty poprzez poczt� elektroniczn�) bez wzgl�du na to, na jakim sprz�cie pracuj�. TeX dzia�a tak samo na wszystkich platformach.

Wreszcie TeX jest oprogramowaniem otwartym, przez co rozumie� nale�y jego zdolno�� do wsp�pracy z innymi programami. Cz�st� sytuacj� jest wykorzystanie TeX-a -- programu, kt�ry doskonale dzia�a w trybie wsadowym -- jako wa�nego elementu zautomatyzowanych system�w publikacyjnych, np. opartych na standardzie SGML.

Wersje j�zykowe TeX-a

TeX zosta� zaprojektowany w taki spos�b, �e mo�e by� przystosowany do sk�adania tekst�w w dowolnych j�zykach, nawet tak egzotycznych dla nas, u�ytkownik�w alfabetu �aci�skiego, systemach, jak drukowanie z g�ry na d� (chi�ska albo japo�ska wersja j�zykowa) czy z prawa na lewo (hebrajska i arabska).

Wymagania sprz�towe

TeX jest przygotowany do pracy na komputerach pracuj�cych pod r�nymi systemami operacyjnymi, na przyk�ad na komputerach IBM PC (MS DOS, OS/2, Windows 9x/NT/2000/XP, Linux), IBM (VM/CMS), VAX (VMS, UNIX), HP (HP-UX), SUN (Solaris), Cray, DEC, Commodore Amiga i Apple Macintosh.

Kto rozwija TeX-a

System jest rozwijany przez u�ytkownik�w na ca�ym �wiecie. Wielu z nich jest stowarzyszonych w mi�dzynarodowej organizacji TeX Users Group (TUG). TUG liczy oko�o 3000 cz�onk�w indywidualnych, reprezentuj�cych ponad 1500 szk�, uniwersytet�w, agencji rz�dowych (np. Los Alamos National Laboratory, NASA w USA czy CERN w Europie) i prywatnych, oraz ponad 100 instytucjonalnych. Ponadto istnieje kilkana�cie narodowych grup u�ytkownik�w TeX-a, z kt�rych do najwi�kszych nale��: DANTE (niemieckoj�zyczna), GUTENBERG (francuskoj�zyczna), NTG (holenderska). TUG i grupy narodowe prowadz� og�lnie dost�pne serwery FTP, serwisy informacyjne WWW i listy dyskusyjne, wydaj� periodyki oraz organizuj� konferencje i szkolenia.

TeX w Polsce

W 1992 roku powsta�a Polska Grupa U�ytkownik�w Systemu TeX (GUST). Obecnie GUST zrzesza ponad 250 cz�onk�w indywidualnych i instytucjonalnych. Co roku organizowana jest Og�lnopolska Konferencja U�ytkownik�w TeX-a. Organizowane s� kursy i szkolenia. W 1994 roku GUST by� organizatorem IX Europejskiej Konferencji U�ytkownik�w Systemu TeX w Gda�sku, w 1998 roku XIX �wiatowej Konferencji U�ytkownik�w Systemu TeX w Toruniu, w 2002 roku XIII oraz w 2007 roku XVIII Europejskiej Konferencji. GUST wydaje dwa razy do roku sw�j biuletyn.

[Spis tre�ci]

Sk�adniki systemu TeX

TeX jest programem do komputerowego sk�adu tekstu. Razem z edytorem, sterownikami umo�liwiaj�cymi wydrukowanie czy wy�wietlenie z�o�onego dokumentu, wieloma programami towarzysz�cymi, takimi jak: MetaFont do generowania font�w czy MetaPost do tworzenia grafiki wektorowej, BiBTeX do przetwarzania baz bibliograficznych czy MakeIndex do sortowania skorowidz�w i innych, tworzy system do elektronicznego sk�adu komputerowego.

S�owo TeX oznacza tak�e pewien wyspecjalizowany j�zyk programowania. Jak ka�dy j�zyk programowania, TeX ma specyficzn� sk�adni� (zawiera m.in. zmienne, instrukcje podstawienia i instrukcje warunkowe, ale informacja ta nie powinna odstraszy� pocz�tkuj�cego u�ytkownika) oraz pozwala definiowa� nowe funkcje. Pomi�dzy dzia�aniem programu TeX a dzia�aniem kompilatora, takiego jak np. gcc, istnieje du�e podobie�stwo. TeX czyta plik �r�d�owy tworz�c plik wynikowy, podobnie jak w wyniku kompilacji z pliku �r�d�owego powstaje program. Plik wynikowy tworzony przez TeX jest niezale�ny od platformy (mo�e by� przenoszony na dowolny komputer lub system operacyjny), a tak�e urz�dzenia, kt�re go wy�wietli lub wydrukuje.

TeX to skomplikowany system, w kt�rego sk�ad wchodzi wiele (kilka tysi�cy) plik�w. W tym tek�cie om�wiono rol� i przeznaczenie najwa�niejszych program�w i typ�w plik�w wchodz�cych w sk�ad systemu TeX. Tekst ten nie jest natomiast opisem TeX-a jako j�zyka programowania (patrz: Podr�czniki dla pocz�tkuj�cych).

tex i plik formatu

Najwa�niejsz� sk�adow� systemu jest oczywi�cie sam program tex (lub tex.exe), uruchamiany z r�nymi parametrami, np. tex --ini czy tex /i oznacza uruchomienie programu tex w celu utworzenia tzw. formatu.

TeX zna oko�o 300 instrukcji podstawowych (wbudowanych), tworz�cych j�dro j�zyka. W codziennej pracy u�ytkownik nie pos�uguje si� instrukcjami wbudowanymi, poniewa� operuj� one na zbyt niskim poziomie abstrakcji. U�ytkownik pos�uguje si� instrukcjami (makrodefinicjami, makrami) zdefiniowanymi za pomoc� instrukcji wbudowanych. Zbi�r takich instrukcji oraz wzorce dzielenia wyraz�w dla r�nych j�zyk�w s� czytane podczas uruchamiania tex-a z parametrem --ini i, po przetworzeniu, zapisywane do pliku, kt�ry nazywamy formatem. Plik formatu ma zwyczajowe rozszerzenie .fmt. Powszechnie u�ywane formaty to: Plain (format zaprojektowany przez D.E. Knutha), LaTeX, AMSTeX i ConTeXt. Istnieje oczywi�cie wi�cej format�w i u�ytkownik ma pe�n� swobod� tworzenia w�asnego formatu, przeznaczonego do specyficznych zada�.

Kiedy potrzebujemy wygenerowa� format? Najcz�ciej w wypadku zmiany zestawu potrzebnych wzorc�w dzielenia wyraz�w, aktualizacji makr (dotyczy to szczeg�lnie LaTeX-a) albo u�ycia nowszej wersji samego programu. Pierwsz� rzecz�, kt�r� wykonuje program tex (lub jego wersja rozszerzona pdftex), po uruchomieniu, jest przeczytanie formatu. Program umo�liwia prze��czanie pomi�dzy poszczeg�lnymi wzorcami dzielenia wyraz�w, ale nie potrafi do��czy� nowego.

We wsp�czesnych instalacjach uruchomienie programu o nazwie tex bez podawania dodatkowych parametr�w to�same jest z uruchomieniem TeX-a wraz z formatem Plain. Z kolei uruchomienie np. polecenia latex oznacza uruchomienie TeX-a z formatem LaTeX itp. Z punktu widzenia przeci�tnego u�ytkownika nieistotne jest, czy takie polecenie zapisane jest na dysku pod nazw� latex (Unix), latex.exe (Windows), czy latex.bat (DOS).
Wi�cej o tworzeniu format�w -- patrz: Generowanie format�w

Opr�cz wersji standardowej programu TeX dost�pne s� jego wersje rozszerzone, wzbogacone o nowe elementy funkcjonalne.

Plik �r�d�owy

Po przeczytaniu formatu, TeX rozpoczyna przetwarzanie dokumentu �r�d�owego. Dokument �r�d�owy, najcz�ciej maj�cy rozszerzenie .tex lub .ltx, to zwyk�y plik tekstowy (ASCII). TeX nie ma nic wsp�lnego z jego utworzeniem czy modyfikowaniem. Dokument �r�d�owy tworzymy/modyfikujemy za pomoc� edytora emacs, vi, joe, czy jakiego� innego przez nas ulubionego. Dla system�w Windows dost�pne s� implementacje wymienionych edytor�w, a tak�e wiele innych edytor�w tekstowych o statusie public domain b�d� shareware. Jeszcze raz nale�y podkre�li�, �e edytor musi zapisa� plik jako zwyk�y plik tekstowy. Dokument �r�d�owy mo�e by� tak�e utworzony automatycznie, np. przez odpowiedni skrypt Perlowy.

Plik �r�d�owy zawiera tekst oraz polecenia j�zyka TeX. Je�eli polecenia opisuj� wygl�d dokumentu, to m�wimy o formatowaniu wizualnym, a je�eli dotycz� jego logicznej struktury, to m�wimy o formatowaniu logicznym. Formatowanie logiczne operuje takimi poj�ciami, jak tytu� rozdzia�u, tytu� punktu, tabela, tytu� tabeli, odsy�acz itp. Formatowanie wizualne to odst�py, stopie� i kr�j pisma, kolory itp. Pos�uguj�c si� TeX-em mo�emy wykorzystywa� oba sposoby formatowania. W przypadku tworzenia wi�kszych dokument�w znakowanie logiczne ma zdecydowan� przewag� nad wizualnym, zwi�ksza wygod� pracy i jej wydajno��. Formaty LaTeX i AMSTeX umo�liwiaj� znakowanie logiczne. Format Plain nie definiuje struktury dokumentu, umo�liwia w zasadzie znakowanie wizualne, ale pozwala u�ytkownikowi na pe�n� swobod� definiowania dowolnej struktury logicznej i na pe�ne sterowanie procesem sk�adu. Innymi s�owy: LaTeX (czy AMSTeX) mo�e by� traktowany jako gotowy zbi�r szablon�w dla wielu typowych dokument�w, podczas gdy Plain wymaga samodzielnego ich zdefiniowania.

Z regu�y na pocz�tku dokumentu �r�d�owego znajduj� si� instrukcje, kt�re powoduj�, �e zanim TeX rozpocznie sk�adanie jakiegokolwiek tekstu, musi zapozna� si� z zawarto�ci� innych plik�w, zawieraj�cych wymagane makra. Szczeg�lnie dotyczy to formatu LaTeX, gdzie obowi�zkowe jest wczytanie minimum pliku tzw. klasy dokumentu (patrz: LaTeX: pliki .cls, .clo, .sty i .fd).

Pliki .tfm

S� to podstawowe pliki, z kt�rych korzysta TeX: musi on mie� informacje o u�ytych w dokumencie fontach. Informacje takie nie s� zaszyte w programie, ale znajduj� si� w plikach z rozszerzeniem .tfm, zwanych plikami metrycznymi. Tym samym nie ma �adnych ogranicze� stosowanych font�w, wystarczy posiadanie odpowiednich plik�w metrycznych. Dla ka�dego wykorzystywanego w dokumencie fontu, TeX z odpowiedniego pliku .tfm pobiera informacje o wymiarach znak�w. Opr�cz wymiar�w (wysoko��, szeroko��, g��boko�� znaku) plik .tfm zawiera informacje o podci�ciach (kernach) oraz sp�jkach (ligaturach). Nie ma natomiast informacji o kszta�cie znak�w, poniewa� te informacje nie s� TeX-owi potrzebne. Wi�cej informacji na temat font�w znajduje si� w artykule Fontowe ABC.

Wiele implementacji (np. teTeX) pozwala wygenerowa� brakuj�cy plik .tfm ,,w locie'', o ile odnalezione zostan� pliki �r�d�owe fontu (pliki z rozszerzeniem .mf). S�u�y do tego opisany w kolejnym punkcie program MetaFont.

Program mf

Do generowania font�w wykorzystywany jest system MetaFont, tak�e autorstwa D.E. Knutha. Jest to program, kt�ry tworzy pliki metryczne (.tfm) oraz pliki zawieraj�ce mapy bitowe, definiuj�ce kszta�ty poszczeg�lnych znak�w na podstawie plik�w �r�d�owych. Pliki �r�d�owe MetaFont-a (maj� one rozszerzenie .mf) opisuj� znaki w spos�b niezale�ny od rozdzielczo�ci czy konkretnego urz�dzenia drukuj�cego.

Uwaga: znakomita wi�kszo�� u�ytkownik�w TeX-a nie ma potrzeby korzystania z programu MetaFont w inny spos�b ni� przez jego automatyczne uruchamianie do generowania brakuj�cych font�w. Coraz cz�ciej u�ywane s� fonty skalowalne Type 1 (PostScriptowe), ale warto nieco wiedzie� tak�e i o tym programie.

System MetaFont, podobnie jak TeX, to j�zyk programowania i program implementuj�cy go. Pliki �r�d�owe .mf przetwarzane s� przez program mf (w systemach DOS/MS Windows b�dzie to mf.exe). Pierwsz� rzecz� wykonywan� po uruchomieniu przez program mf jest przeczytanie bazy, kt�ra jest tym, czym dla programu TeX jest format. Plik bazy ma zwyczajowe rozszerzenie .base (lub .bas). W standardowym systemie TeX powinny si� znajdowa� dwa takie pliki: plain.base i cm.base.

Po wczytaniu bazy MetaFont utworzy (zwykle) opisany wy�ej plik .tfm oraz plik zawieraj�cy kszta�ty poszczeg�lnych znak�w, zapisany w specyficznym dla sterownik�w TeX-owych bitmapowym formacie PK. M�wi�c �ci�lej, MetaFont tworzy pliki w formacie generic (.gf), ale w instalacjach TeX-a automatycznie wywo�ywany jest program gftopk konwersji do bardziej efektywnego formatu PK. Pliki takie maj� rozszerzenie .pk lub .999pk, gdzie 999 oznacza rozdzielczo�� fontu. Przyk�adowo, font o nazwie plr10, w rozdzielczo�ci 600 DPI b�dzie znajdowa� si� w pliku plr10.600pk.

Tradycyjne, bitmapowe fonty TeX-owe nie s� jedynymi, z kt�rych mo�e korzysta� TeX, np. mo�liwe jest korzystanie z font�w PostScriptowych lub w formacie TrueType.

Warto tu zwr�ci� uwag� na program MetaPost, b�d�cy mutacj� MetaFont-a. Jest to doskona�e narz�dzie do tworzenia grafiki obwiedniowej w postaci r�nego rodzaju wykres�w, schemat�w czy diagram�w (r�wnie� kolorowych).

Fonty CM, EC i PL

D.E. Knuth opracowa� zestaw r�nych kroj�w pisma, wzoruj�c si� na kroju Modern 8A firmy Monotype, i udost�pni� je publicznie. Fonty te, nazwane Computer Modern, s� standardowymi fontami u�ywanymi przez TeX-a. Generowane s�, oczywi�cie, za pomoc� programu MetaFont. Jedn� z wielu zalet tych font�w jest to, �e zawieraj� bogaty zestaw symboli matematycznych oraz �e publicznie dost�pne s� dodatkowe, optycznie do nich pasuj�ce kroje, umo�liwiaj�ce sk�ad w wielu alfabetach, nawet tak egzotycznych jak gruzi�ski czy arabski.

Oryginalne fonty Computer Modern (CM) s� 128-znakowe i nie zawieraj� kompletu polskich znak�w. Znaki diakrytyczne, niezb�dne do sk�adu po polsku i w innych j�zykach europejskich, dost�pne s� w 256-znakowych fontach European Computer Modern (EC), opracowanych na podstawie font�w CM przez Joerga Knappena i wiele innych os�b. Ka�da wsp�czesna dystrybucja TeX-a zawiera zar�wno fonty CM, jak i EC. Uk�ad znak�w w zakresie kod�w 0--127 font�w EC r�ni si� nieco od uk�adu CM i w zasadzie tylko LaTeX zapewnia mechanizmy prze��czania si� mi�dzy nimi (dla u�ytkownika jest to prawie niewidoczne). Dost�pne s� ponadto fonty PL, w pe�ni zgodne z CM, zawieraj�ce dodatkowo wszystkie polskie znaki diakrytyczne oraz cudzys�owy stosowane w polskiej typografii. Fonty CM i PL s� dost�pne (w odr�nieniu od font�w EC) tak�e w postaci font�w PostScriptowych (skalowalnych).

Om�wienie dost�pnych polskich font�w, przygotowanych specjalnie dla systemu TeX, zawarto w artykule Polskie fonty komputerowe.

Plik .dvi, sterowniki

Wynikiem pracy TeX-a jest zwykle kilka plik�w, z kt�rych najwa�niejszym jest plik z rozszerzeniem .dvi, kt�ry mo�e by� wy�wietlony na ekranie b�d� wydrukowany. Plik .dvi zawiera dla ka�dego znaku na stronie jego wsp�rz�dne oraz informacj�, z jakiego fontu pochodzi dany znak, nie zawiera natomiast definicji kszta�t�w znak�w. Do wydrukowania lub wy�wietlenia na ekranie pliku .dvi potrzebny jest odr�bny program zwany sterownikiem. W systemach Unix takim sterownikiem ekranowym jest np. program xdvi, w Windows dviout lub yap. Dopiero sterownik korzysta z plik�w zawieraj�cych definicje kszta�t�w znak�w (np. z plik�w PK).

Plik .dvi mo�na zamieni� na plik w formacie PostScript. S�u�y do tego program dvips. Wynikowy plik mo�emy wydrukowa� bezpo�rednio na drukarce PostScriptowej, a tak�e wy�wietli� na ekranie lub wydrukowa� na dowolnej innej drukarce, wykorzystuj�c interpreter tego j�zyka Ghostscript.

U�ycie docelowego formatu PostScript otwiera wiele nowych mo�liwo�ci, niemo�liwych do realizacji w tradycyjnym systemie TeX/LaTeX. Najwa�niejsze to: do��czanie praktycznie dowolnej grafiki (wektorowej, bitmapowej, kolorowej itd.), wykorzystanie kolor�w w dokumencie czy korzystanie z r�nych kroj�w pisma w formacie Adobe Type 1 (PostScriptowych). Wi�cej informacji na temat font�w i grafiki: Instalowanie font�w Type 1/True Type oraz W��czanie grafik do dokument�w LaTeX2e (plik PDF, ok. 800kb).

Plik .log

Plik .log zawiera komunikaty i ewentualne ostrze�enia TeX-a, wygenerowane podczas kompilacji dokumentu. Przegl�danie tego pliku mo�e by� cz�sto pomocne w diagnostyce b��d�w.

LaTeX

LaTeX jest bardzo rozbudowanym zestawem makr, zawieraj�cym wiele mechanizm�w opisu struktury logicznej dokument�w. Jak wspomniano powy�ej, zestaw taki, wraz z wzorcami dzielenia wyraz�w, jest wst�pnie prekompilowany i u�ywany jako tzw. format. LaTeX to obecnie najbardziej rozpowszechniony format i dostarczany w ka�dej dystrybucji stanowi tym samym wa�ny s�adnik systemu TeX. Tw�rc� LaTeX-a jest Leslie Lamport. Zaprojektowany przez niego zestaw makr zosta� ,,zamro�ony'' jako tzw. LaTeX 2.09 i praktycznie nie jest ju� u�ywany. Obecnie u�ywany LaTeX to intensywnie rozwijany przez tzw. LaTeX Team projekt, okre�lany jako LaTeX2epsilon (LaTeX2e).

LaTeX: pliki .cls, .clo, .sty i .fd

Opr�cz informacji z plik�w .tfm, LaTeX czyta tak�e pliki .cls i .clo (klasy) oraz .sty (pakiety). Klasa to plik(i) zawieraj�cy specyficzne instrukcje s�u��ce do sformatowania dokumentu okre�lonego typu, np. ksi��ki, artyku�u czy listu. Wczytanie pliku klasy jest w LaTeX-u obowi�zkowe. Pliki .sty rozszerzaj� mo�liwo�ci LaTeX-a. Podstawowy LaTeX nie umo�liwia np. do��czania grafiki, kolorowania tekstu, automatycznego �amania d�ugich tabel itd. Do wykonania takich zada� s�u�� w�a�nie pakiety.

Klasy i pakiety LaTeX-a s� dystrybuowane w postaci plik�w z rozszerzeniem .dtx. Plik taki zawiera definicje polece� dla LaTeX-a oraz dokumentacj� pakietu (opis techniczny i podr�cznik u�ytkownika). Instalacja pakietu dostarczonego w pliku (lub plikach) .dtx polega na skompilowaniu pliku o nazwie takiej jak nazwa pliku .dtx, ale z rozszerzeniem .ins (zwykle plikowi .dtx towarzyszy odpowiadaj�cy mu plik .ins):

tex plik.ins

W rezultacie otrzymujemy wiele plik�w (o rozszerzeniach .cls, .sty, .def i .fd lub innych rzadziej spotykanych). Wszystkie takie pliki umieszczamy w katalogu, w kt�rym LaTeX szuka plik�w tego typu (w strukturze TDS -- patrz ni�ej -- b�dzie to podkatalog w ramach texmf/tex/latex/).

W plikach z rozszerzeniami .fd znajduj� si� instrukcje definiuj�ce dost�pne w danej instalacji LaTeX-owej fonty. Oznacza to, �e w przypadku pos�ugiwania si� LaTeX-em, sam plik .tfm nie wystarczy do tego, �eby system potrafi� z niego skorzysta�. Konieczne jest, aby font by� ,,zarejestrowany'' w systemie. Rejestracja ta odbywa si� przez zainstalowanie odpowiedniego pliku .fd w strukturze katalog�w przeszukiwanych przez LaTeX-a.

Aby wydrukowa� dokumentacj� pakietu, nale�y skompilowa� plik .dtx (polecenie latex plik.dtx). Czasem niezb�dne jest dwukrotne, a nawet trzykrotne uruchomienie tego polecenia, dzi�ki czemu dokumentacja b�dzie zawiera�a prawid�owe odsy�acze, spis tre�ci itp.

Pliki .dtx i .ins nie s� wykorzystywane w codziennej pracy. Po zainstalowaniu pakietu mo�na je usun�� z systemu.

Polskie opisy wielu pakiet�w dost�pne s� w ramach Wirtualnej Akademii TeX-owej. Poszukiwanie potrzebnego pakietu mo�e u�atwi� zestawienie w uk�adzie tematycznym.

Inne pliki tworzone przez LaTeX-a

Wymienione poni�ej pliki pomocnicze s� tworzone przez LaTeX-a na ��danie u�ytkownika, tzn. tylko wtedy, gdy dokument zawiera takie opcjonalne elementy, jak: spisy tre�ci, bibliografie i skorowidze. Przyk�adowo, plik .toc powstanie tylko wtedy, gdy dokument ma zawiera� spis tre�ci.

Pliki .toc, .lot i .lof

Powsta�e w wyniku kompilacji dokumentu LaTeX-owego pliki z rozszerzeniami .toc, .lot oraz .lof zawieraj� spisy tre�ci, tabel i rysunk�w. LaTeX przetwarza dokument strona po stronie, dlatego w pojedynczym przebiegu niemo�liwe jest wstawienie spisu tre�ci na pocz�tku dokumentu, poniewa� jego tre�� nie jest jeszcze znana. Podobnie ma si� sprawa ze spisami tabel czy rysunk�w. Rozwi�zanie tego problemu jest tyle proste, co skuteczne. Podczas pierwszej kompilacji do plik�w pomocniczych zapisywane s� odpowiednie informacje, kt�re s� nast�pnie wykorzystywane podczas drugiej kompilacji. Patrz te�: Spisy w LaTeX-u.

Podobna technika jest stosowana do wstawienia odsy�aczy. Informacje niezb�dne do ich prawid�owego zdefiniowania s� zapisywane do pliku z rozszerzeniem .aux.

Pliki .idx, .ind i .ist

Plik z rozszerzeniem .idx zawiera has�a skorowidza. Has�a te powinny by� nast�pnie posortowane przez program makeindex albo plmindex. Drugi z tych program�w, b�d�cy zmodyfikowan� wersj� pierwszego, jest zdolny do tworzenia skorowidza zar�wno wed�ug regu� angielskich, jak i polskich. Wynikiem dzia�ania programu makeindex/plmindex jest plik z rozszerzeniem .ind, kt�ry zawiera gotowy do przetworzenia przez LaTeX-a skorowidz. Postaci� tworzonego skorowidza mo�na sterowa� w ograniczony spos�b za pomoc� specjalnych instrukcji zapisanych w pliku .ist (index style). Dodatkowo powstaj�cy plik .ilg zawiera komunikaty pracy programu makeindex/plmindex. Patrz te� Wszystko o indeksowaniu.

Pliki .bib, .bbl i .bst

Do przygotowywania spis�w bibliograficznych s�u�y program BibTeX. Jest to narz�dzie przydatne dla os�b pisz�cych np. prace naukowe, kt�re to prace, jak wiadomo, zawieraj� wiele odwo�a� do innych dokument�w. Informacja bibliograficzna jest przechowywana w pliku .bib. Ka�da pozycja jest oznaczona etykiet�. W dokumencie LaTeX-owym zamiast pe�nej tre�ci odwo�ania wstawiamy etykiet�, kt�r� podczas kompilacji LaTeX zapisuje do pliku .aux. Na podstawie pliku .aux program BibTeX tworzy spis bibliograficzny, obejmuj�cy oczywi�cie tylko te pozycje z pliku .bib, kt�re by�y cytowane w dokumencie. Spis jest formatowany wed�ug specyfikacji zawartej w pliku .bst i zapisywany do pliku .bbl. Komunikaty programu BibTeX s� zapisywane do pliku .blg. Dwa kolejne przetworzenia dokumentu powoduj� poprawne sformatowanie bibliografii i odwo�a�. Patrz te� Bibliografia w LaTeX-u.

Rozszerzone wersje programu TeX

We wsp�czesnych dystrybucjach opr�cz programu tex dost�pne s� jego rozszerzone wersje:

pdfTeX -- rozszerzenie TeX-a pozwalaj�ce tworzy� bezpo�rednio pliki w formacie PDF, w trybie pracy tworz�cym standardowe pliki DVI pdfTeX jest w pe�ni zgodny z programem TeX; pdfTeX wraz z zestawem odpowiednich makr pozwala tworzy� interaktywne dokumenty hipertekstowe i atrakcyjne prezentacje; od 2004 roku pdfTeX jest rozwijany jako pdfeTeX (patrz ni�ej); obszerne om�wienie pdfTeX-a zawiera artyku� G. Sapijaszko: Tworzenie dokument�w PDF przy pomocy LaTeX-a (plik PDF, ok. 1mb).
eTeX -- TeX rozszerzony o szereg polece� pierwotnych, posiada m.in. tryb sk�adu od prawej do lewej (dla m.in. arabskiego i hebrajskiego); w trybie zgodno�ci pracuje jak standardowy program TeX;
pdfeTeX -- po��czenie pdfTeX i e-TeX; w 2004 r. uzgodniono, �e pdfeTeX b�dzie g��wnym ,,motorem'' instalacji TeX-owych i b�dzie wykorzystywany do generowania i pracy z wi�kszo�ci� format�w (LaTeX, pdfLaTeX, ConTeXt, TeXinfo, MeX itp.), spos�b generowania formatu b�dzie decydowa� o domy�lnym tworzeniu wynikowego pliku DVI b�d� PDF; od roku 2007 pdftex i pdfetex to ten sam program;
XeTeX -- intensywnie rozwijana wersja, pracuj�ca w Unikodzie i korzystaj�ca z font�w systemowych, tak�e OpenType.

TDS

TDS (ang. TeX Directory Structure) oznacza standardow� struktur� katalog�w systemu TeX. Wsp�czesne instalacje TeX-a s� w zdecydowanej wi�kszo�ci zgodne z TDS.

W instalacji TeX-owej zgodnej z TDS wszystkie om�wione wy�ej sk�adniki systemu opr�cz plik�w wykonywalnych (i oczywi�cie opr�cz plik�w tworzonych podczas pracy) maj� swoje standardowe miejsce w katalogu, kt�rego korzeniem jest katalog texmf-dist. Umiejscowienie tego katalogu w systemie plik�w jest zale�ne od lokalnej konfiguracji, np. w systemie Linux mo�e to by� /usr/local/texlive/texmf-dist/, a w systemie Windows np. C:\texlive\texmf-dist\. Warto tu podkre�li�, �e z zawarto�ci katalogu texmf-dist/ mog� korzysta� r�ne systemy operacyjne, wystarczy, aby zosta� on udost�pniony w instalacji sieciowej lub zamontowany. Innymi s�owy: zawarto�� texmf-dist/ jest niezale�na od platformy (komputera i systemu operacyjnego); katalog z tak� sam� zawarto�ci� mo�na mie� np. w pracy na maszynie Sun z systemem Solaris i w domu na PC z Windows b�d� Linux. Poni�ej wymieniono najwa�niejsze podkatalogi drzewa texmf-dist/:

texmf-dist/web2c/

Miejsce, w kt�rym znajduj� si� pliki zawieraj�ce fonty bitmapowe w formacie PK, jest zale�ne od konkretnej platformy systemowej i dystrybucji. W systemach Unixowych pliki te s� cz�sto generowane w katalogu udost�pnionym do zapisu dla wszystkich u�ytkownik�w i kontrolowane przez demona cron (po up�ywie pewnego czasu s� automatycznie usuwane). W instalacjach jednostanowiskowych pliki PK mog� by� deponowane w katalogu ~/texmf/fonts/pk/ .

Wszystkie pliki program�w znajduj� si� natomiast w osobnym katalogu, kt�rego po�o�enie jest zale�ne od konkretnej platformy i dystrybucji. Poniewa� jednak s� one wszystkie w jednym miejscu ich odszukanie nie powinno stanowi� problemu.

Web2c

Web2c jest systemem do generowania kompletnego �rodowiska TeX-owego dla r�norodnych platform, nie tylko Unixowych, ale tak�e Windows. W oparciu o Web2c zbudowane by�y dystrybucje teTeX (Unix, Linux), W32TeX (Windows), a obecnie dystrybucja wieloplatformowa TeX Live. Wi�cej szczeg��w zawarto w artykule Web2c, gdzie wymieniono te� programy tworzone w tym �rodowisku.

[Spis tre�ci]

Jak zacz�� prac� z TeX-em

[Cz�� ta na razie zawiera tylko pobie�ne om�wienie implementacji TeX-a i generowanie format�w.]

Archiwa TeX-owe

Oprogramowanie dla systemu TeX gromadzone jest na serwerach CTAN (Comprehensive TeX Archive Network) usytuowanych w Niemczech, Anglii i Danii. Archiwa CTAN posiadaj� wiele kopii (mirror) na ca�ym �wiecie, w Polsce pe�na kopia dost�pna jest na FTP GUST, za� prace polskich u�ytkownik�w gromadzone s� w Archiwum GUST. Na serwerach CTAN i ich kopiach dost�pne s� implementacje dla wi�kszo�ci obecnie u�ywanych system�w operacyjnych, a tak�e bogate archiwa makr, font�w i oprogramowania towarzysz�cego.

Generowanie format�w

Generowanie formatu polega na uruchomieniu programu tex (lub pochodnego, np. pdftex) z parametrem --ini i przetworzeniu odpowiedniego pliku inicjuj�cego. Plik taki zawiera najcz�ciej deklaracje wczytania pliku z makrami, wzorc�w przenoszenia wyraz�w oraz ewentualne inne polecenia dla TeX-a, wymagane dla danego formatu. Dzi�ki takiemu podej�ciu mo�liwe by�o zbudowanie program�w, kt�re u�atwiaj� generowanie r�norodnych format�w. Programy takie nie tylko uruchamiaj� tex-a, ale te� umieszczaj� wygenerowany plik w odpowiednim katalogu instalacji, tworz� polecenie uruchamiania TeX-a (lub jego odmian pdfTeX, eTeX, Omega) z danym formatem, wreszcie od�wie�aj� baz� danych instalacji (co przyspiesza znajdywanie potrzebnych plik�w w codziennej pracy).

W przypadku formatu LaTeX (lub jego wersji pdflatex dla programu pdfTeX, tworz�cego od razu pliki PDF) niezb�dne jest okre�lenie wymaganych w formacie wzorc�w przenoszenia wyraz�w. W LaTeX 2e zestaw regu� przenoszenia wyraz�w jest deklarowany w pliku o nazwie language.dat, kt�ry znajduje si� zwykle w podkatalogu tex/generic/config/ lokalnej konfiguracji systemu TeX b�d� g��wnego katalogu instalacji. Modyfikacja language.dat polega na usuni�ciu w tym pliku znaku `%' przed deklaracj� potrzebnych wzorc�w (dla j�zyka polskiego jest to plhyph.tex) i ewentualnym zablokowaniu takim znakiem niepo��danych deklaracji wzorc�w dzielenia wyraz�w. Reasumuj�c, dla formatu LaTeX (pdfLaTeX) nale�y najpierw wybra� potrzebne wzorce dzielenia wyraz�w, a nast�pnie uruchomi� generowanie formatu.

Dystrybucje oparte na Web2c (obecnie TeX Live): Pliki format�w znajduj� si� w katalogu texmf-var/web2c/, dedykowanym na lokalne pliki danej instalacji. W podkatalogu web2c/ znajduje si� tak�e plik konfiguracyjny fmtutil.cnf dla programu fmtutil automatyzuj�cego generowanie format�w. Plik ten mo�na modyfikowa� zgodnie z zawartymi w nim wskaz�wkami, co zwykle polega na odblokowaniu deklaracji interesuj�cego nas formatu (usuni�ciu znaku komentarza #) b�d� zablokowaniu deklaracji format�w niepo��danych, po czym, po zapisaniu pliku, uruchomienie programu: fmtutil --all wygeneruje wszystkie zadeklarowane formaty, fmtutil --byfmt nazwa_formatu wygeneruje dany format (fmtutil --help wy�wietla dost�pne opcje). Tyle teorii co dzieje si� za kulisami. Obecnie w dystrybucji TeX Live ca�y proces generowania format�w zosta� zautomatyzowany: po instalacji pakietu do obs�ugi danego j�zyka aktualizowane s� om�wione wy�ej pliki konfiguracyjne, po czym generowne s� pliki format�w dla wszystkich dost�pnych odmian-silnik�w TeX-a.
MiKTeX: W dystrybucji tej, od wersji 2.0, wprowadzono menu MiKTeX Options, uruchamiaj�ce program mo.exe (program mo�na uruchomi� tak�e z wiersza polece�). W podmenu TeX Formats mo�na wybra� potrzebny format, po czym, po naci�ni�ciu przycisku Build, wygenerowa� go. Mo�liwe jest deklarowanie nowych format�w. Deklaracje format�w s� przechowywane w pliku miktex/config/formats.ini lokalnego (b�d�, przy jego braku, g��wnego) drzewa instalacji. Podobnie jak w dystrybucjach opartych na Web2c, generowanie formatu LaTeX wymaga uprzedniego zadeklarowania wymaganych wzorc�w przenoszenia wyraz�w. S�u�y do tego podmenu Languages (patrz uwagi zawarte powy�ej, dotycz�ce formatu LaTeX). MiKTeX Options -- Formats zawiera deklaracje dla polskich format�w mex, pdfmex. Pliki format�w umieszczane s� w podkatalogu miktex/fmt/ lokalnego drzewa instalacji (b�d�, przy jego braku, g��wnego drzewa instalacji).

Tworzenie format�w dla j�zyka polskiego

Zanim przedstawimy szczeg�y dotycz�ce generowania format�w dla j�zyka polskiego, zainteresowanych Czytelnik�w zach�camy do przeczytania artyku�u o problemach zwi�zanych z kodowaniem polskich liter.

Podr�czniki dla pocz�tkuj�cych

Michael Doob: �agodne wprowadzenie do systemu TeX (t�. Stanis�aw Wawrykiewicz) -- samouczek dla u�ytkownik�w Plain TeX/MeX, ale przydatny tak�e bardziej dociekliwym.
Tobias Oetiker: Nie za kr�tkie wprowadzenie do systemu LaTeX2e (t�. Janusz Go�dasz, Ryszard Kubiak, Tomasz Przechlewski) -- ca�kiem zgrabne wprowadzenie dla niecierpliwych.

T. Przechlewski i S. Wawrykiewicz
Ostatnie zmiany: 15.05.2014.

These binaries (installable software) and packages are in development.
They may not be fully stable and should be used with caution. We make no claims about them.